i Mulenge ni ahantu harangwa n’ubwiza buhebuje, har’ibibira byishi bya cimeza ndetse n’inzuzi nyinshi kandi nziza zibereye amaso kureba. Amazi yaho aba arimeza abantu bayamwera aho ntabwo bisaba kuyatunganya kubera ko inzuzi arinyishi kandi ava mu masoko yazo. Imurenge, harangwa n’ibindi bintu byishi kandi byiza cane. Aha, twavuga nk’amasararo usanga mu nzunzi nyinshi. Ihewa yaho nziza utagereranya n’ahandi, niyo iranga imulenge.
Abahinzi, bahinga imirima ikera, bagasarura imyaka myinshi badakoresheje imboreyo, ubutaka buhingwa buri mwaka ariko bukera cane. Abantu benshi bagerayo, bavayo bahakunze bihebuje. Reka tubagezeho, bimwe mu byiza biranga i Mulenge.
- Ikirere c’i Mulenge ( Climate )
Ikirere c’i Mulenge ni ciza cane ntigikonja cangwa ngo gishuhe, haba igihe cici n’ihe c’imvura . Mugihe co muci, harangwa n’agahira naho mu gihe c’imvura haba umujogi hari n’ibindi bihe haba iheshi .

2. Imosozi
i Mulenge, nkuko bakunda kuhita ni mumisozi miremire ( Haut plateaux) imisozi miremire n’indi migufi ndetse habaho imirambi, utubande,utumina, imicamu n’utuvovo nibyo byiza biharanga cane.
Hari imisozi miremire nka : Gitavi, Gongwa, Kangwe, Runundu

3. Ibibira
Ibibira by’imulenge, n’ikimwe mu byiza bituma harangwa nihewa nziza itangwa no guhumeka umwuka mwiza uva mubibira bizungurutse i Mulenge, hari amahoko, ibibira binini usanga mo amavunzi ndetse haba n’utundi duto bakunda kwita udushigo n’udukomero .
Dore bimwe mubibira biri i Mulenge : Nyamurambagirwa, Gafinda, Nyarubira

3. Inka
Inka n’izingiro ry’umuco w’abanyamulenge, kandi ubutunzi bukomeye k’ubwoko bwacu n’ugutunga inka nyinshi . Inka nizo zica imanza mu banyamulenge. Harimo gushaka, gushumbushanya, gusaka no kugabirana, aribyo bihuza abantu cane. Uwa guhaye inka, uramwirahira akaba inshuti y’umuryango wose.

4. Ubuhinzi
Abanyamulenge benshi, batunzwe no korora inka, ihene , ibipfura, inkoko ariko harimo n’abahinzi benshi kandi iwacu n’ahantu hera batarinze gukoresha imboreyo. Ibintu bikunze kwera iwacu harimwo : Ibigori, ibijumba ( Ibujumba byingozi bita sweet potatoe n’Ibijumba bita irish potatoe ), ibihaza, amateke, ibitoki,igishoma, igisusa, igitiga, ikivwiga, ikidoho n’akaraja.

5. Impyisi
i Mulenge hari ubwoko bw’impyisi nyinshi ziboneka mubibira by’iwacu n’izindi mumisozi . Dore amwe mumoko y’impyisi aboneka iwacu:

Inkima
Ifumberi
Imbogo
Umushasho
Igishindi
Ikidasi
Ishiha
Ihongo
Ishokwe
Agasheri
Gatare
Imbwembwe
Igishokoma
Igihumbu
Ipfuku
Agacurama
Hari ninyoni z’ubwoko bwinshi zifite amarangi atandukanye nka :

Intasha
Inuma
Intoga
Nyirintuku
Inkware
Agafunzi
Agaca
Igihunyira
Nkomanka
Nyabaraza
Inyange
Segugu
Igisiga
Nyamujonga
Imberege
Inkoko
Ibata
Sakabaka
i Mulenge, haboneka inzoka nyinshi zitandukanye, umufano :
Isata
Ifuhizi
Icagwatsi
Akagusha

Hari n’ibindi byiza twavuga umufano :
Inzuki , ziboneka mubibira byiwacu cane cane mubiti aribyo twita impako ndetse ninzuki ziboneka mumitiba yatezwe n’abantu. Haba nuburanda buboneka mubutaha bugora cane cane kuboneka bisanga abahanga mukudinga.
Haboneka amatunda meza cane nka :

Imbuhu
Amasonga
Amacoco
Ibituku
Amandurinduri
Ibyufwa
Ubukara
Indondori
Amahori
Ingwinka
Imishiba
Sagatekeri
Akanyunyuzwa
Inkeri
Amapera

Iby’i Mulenge, nti twabivuga ngo tubirangize. Nanone haba inzuki nyishi usanga mumpako z’ibiti. Akeshi, ubona abantu bagiye kudaha ubuki bitwaje inkoki. Iyo urebye mu bindi bihugu, usanga bagurisha ubuki kandi buba bufite ibeyi ryishi. Ariko iwacu, uja kudaha uko wishakiye. Nanone haba Uburanda , kubatabuzi ibwo tubusanga mubutaka, kubundinga/ kubushaka biba bigoye. Uburanda tubusanga ahantu ku mikirira cangwa se ahantu batwitse igisambu. Nabwo bugira ubuki buryoshe.

Inzuzi z’iwacu Imulenge
Imulenge ni agace gafite inzuzi nyinshi cane, zifite amazi meza numusenyi cangwe amabuye. Abahatuye benshi banywa amazi batarinze kuyateka kandi ntibagira ingaruka nimwe bagira, ariko kuri none bamwe basigaye bayateka abandi bakayamwa adatetse. Hari inzuzi nyinshi cane tudashobora kwibuka amazina byadusaba ubundi bushakashatsi bwinshi hano hasi turagerageza kubibutsa z’imwe munzuzi ziwacu, hari inzuzi ntoya hakaba nizindi nini . Inzuzi nini kugirango uzijabuke bashiraho ikirako cibiti abantu bagatondagira kugirango bajabuke hano twavuga nk’uruzi rwa Rwerera ufata kuri Kangwe wajabukaga ikiraro ca Rwerera . Izindi nzuzi ntoya kuzijabuka ntibisabye ikiraro.

Hari inzuzi nyinshi ziboneka mumisozi y’imulenge tugiye kubandikira hano
. Rwerera1
. Rwerera 2
. Minembwe
. Ngobyo
. Camakara
. Kanangananga
. Rwiko
. Mushojo
. Mwana
. Mutambala